تاریخچه ساز های ایرانی

سازهای ایرانی تنها ابزارهایی برای تولید صدا نیستند؛ آنها نمادی از هویت فرهنگی، ارتباط با طبیعت و بیان احساسات عمیق انسانی هستند. هر ساز با ساختار منحصر‌به‌فرد خود، توانسته‌است جایگاه ویژه‌ای در موسیقی جهان پیدا کند و هنرمندان را از سراسر دنیا مجذوب خود سازد.

سیر تاریخی و تکاملی سازهای ایرانی

تاریخچه ی سازهای ایرانی به دوران پیش از تاریخ بازمی گردد. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که موسیقی در ایران باستان نقش مهمی در زندگی مردم داشته است. مهر چغامیش که در تپه چغامیش نزدیک دزفول کشف شده، به عنوان کهن ترین نمونه ی هم نوازی در جهان شناخته می شود و نشان دهنده ی وجود ارکستر بانوان در آن منطقه است. این مهر که متعلق به حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد است، گواهی بر غنای موسیقی در ایران باستان است.

در دوره ی ایلامیان (۲۵۰۰ تا ۶۴۴ قبل از میلاد)، سازهایی مانند گیتارهای ابتدایی، عودها و فلوت ها ساخته و نواخته می شد. به گفته ی برخی منابع، ساز "بربط" یا همان عود، ریشه در این دوران دارد و نشان دهنده ی تکامل موسیقی در این منطقه است. در تصویر زیر ساز بربط را مشاهده می کنید.

خرید تمامی سازهای ایرانی در دیارلند

خرید تمامی سازهای ایرانی در دیارلند با ارسال سریع و اقتصادی از ایران

111 محصول

ورود به فروشگاه

عصرهای تاریخی مهم در سازهای ایرانی

در ادامه سیر تاریخی سازهای سازهای ایرانی و کاربرد هر یک را به صورت مفصل بررسی خواهیم کرد:

دوران هخامنشیان

در دوران هخامنشیان، موسیقی نه تنها در مراسم مذهبی زرتشتی بلکه در مجالس بزمی و جنگ ها نیز حضور فعالی داشت. مورخ یونانی هرودوت در کتاب هایش اشاره می کند که موسیقی در محاکم دادگاهی نیز نقش مهمی ایفا می کرده است. سازهای دوره هخامنشی شامل سه دسته اصلی بودند:

1. سازهای رزمی: مانند طبل های جنگی که جنگجویان را در میدان نبرد تحریک می کردند.
2. سازهای بزمی: مانند تنبورها و نی ها که در جشن پیروزی ها نواخته می شدند.
3. سازهای مذهبی: مانند سنج ها که در مراسم زرتشتی به کار می رفتند.

کرنای‌های فلزی طویل نیز نماد قدرت و عظمت امپراتوری هخامنشی بودند و در مراسم رسمی و جنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

دوران ساسانیان

دوره ساسانیان به ویژه زمان خسرو پرویز را می توان عصر طلایی موسیقی ایران دانست. در این دوران، موسیقی به اوج شکوفایی خود رسید و با تشویق و حمایت دربار ساسانی، موسیقیدانان از رفاه و احترام بسیاری برخوردار بودند. در کتاب پهلوی "خسرو و دیه بکتی"، فهرست کاملی از سازهای دوره ساسانی آمده است که شامل موارد زیر می شود:

• عود معمولی و عود هندی (وین)
• بربط
• چنگ (که در نقوش برجسته طاق بستان کرمانشاه به وضوح دیده می‌شود)
• تنبور (بزرگ و کوچک)
• سنتور (کنار)
• نای و قره نی
• طبل کوچک (چمبار)
• زنگ و تاس

نقش های برجسته ی طاق بستان کرمانشاه نیز گواه است که زنان چنگ نواز در مراسم شکار و مجالس درباری حضور داشته اند. در یکی از نقوش، چند دختر چنگ زن دیده می شوند که در قایق نشسته اند و همراه شاه که بر روی مردابی مشغول شکار است، به نوازندگی چنگ می پردازند.

سازماندهی موسیقی در دوره ساسانی: یکی از مهم ترین دستاوردهای دوره ساسانی، تنظیم سیستم موسیقایی بود. در این دوران، هفت ساختار مقامی معروف به خسروانی و سی مقام اشتقاقی و سیصد و شصت ملودی تنظیم شد. این عدد با تعداد روز در هفته، ماه و سال تقویم ساسانیان همخوانی داشت. نام برخی از این آهنگ ها که توسط نویسندگان دوره اسلامی ذکر شده اند، نشان دهنده ی محتوای آنهاست:

• کین ایرج و کین سیاوش (شاید اشاره به حوادث تاریخی داشته‌اند)
• باغ شیرین و باغ شهریار (نمایانگر شکوه دربار)
• سبز بهار و روشن چراغ (نمادهای طبیعت و نور)

تأثیر حمله اعراب بر موسیقی ایرانی

حمله اعراب به ایران ضربه ی بزرگی به موسیقی ایرانی وارد کرد. بسیاری از ملودی ها و سازهای ایرانی به دلیل ممنوعیت موسیقی در دوران اولیه اسلام، از بین رفتند یا به شکل مخفیانه نواخته می شدند. با این حال، موسیقی ایرانی توانست زنده بماند و در دوران عباسیان که حکمرانان به سبک ساسانیان دربار خود را اداره می کردند، دوباره رونق یافت.

موسیقی دانان ایرانی مانند ابونصر فارابی و صفی الدین ارموی نقش مهمی در حفظ و انتقال موسیقی ایرانی به نسل های بعد داشتند. کتاب موسیقی کبیر فارابی یکی از مهم ترین منابع تاریخی در زمینه موسیقی است که اصول نظری موسیقی ایران را توضیح می دهد. 

دوره صفویه و قاجار

در دوره صفویه، موسیقی تحت اختیار دربار بود و از اجتماع دور افتاد. با این حال، شکل مذهبی آن در قالب تعزیه و نمایش های دراماتیک تداوم یافت. در دوره قاجار، موسیقی ایران رونق تازه ای گرفت و پادشاهان قاجار به موسیقی علاقه مند بودند و نوازندگان و خوانندگان را به دربار خود دعوت می کردند.

در این دوره، سازهای ایرانی مانند تار، سه تار، کمانچه و سنتور گسترش یافتند و به شکل امروزی خود درآمدند. این دوره نقطه عطفی در تاریخ موسیقی ایران بود که در آن سازها و سبک های موسیقی مدرن تر شکل گرفتند. در تصویر زیر تصویر برخی از چهره های سرشناس موسیقی ایران در دوران قاجار را مشاهده می کنید.

دسته‌بندی سازهای ایرانی

به طور کلی سازهای ایرانی را می توان از  دو جنبه  جنس و صدا دسته بندی کرد:

۱. دسته‌بندی بر اساس جنس

سازهای فلزی: سازهای فلزی که معمولاً از جنس برنج یا مس ساخته می شوند، به روش های ریخته گری یا چکش کاری ساخته می شوند. نمونه های بارز این دسته شامل سنج، زنگ و برخی نقاره ها هستند. این سازها با صدای پررنگ و تیز خود، در ایجاد ریتم های پرانرژی نقش مهمی دارند.

سازهای سفالی: سازهای سفالی از جنس گل رس پخته شده ساخته می شوند. برخی تنبک ها و سازهای بومی مانند طاس های پوستی از سفال ساخته می شوند. این سازها صدای منحصر به فردی دارند که با طبیعت و زندگی روستایی ارتباط عمیقی برقرار می کند.

سازهای چوبی: سازهای چوبی به روش تراش و برش ساخته می شوند و بیشترین و متنوع ترین سازها را در خود جای می دهند. اکثریت سازهای زهی و برخی سازهای ضربه ای به این روش ساخته می شوند. چوب های مختلفی مانند گلابی، گردو، انار و سرو برای ساخت این سازها استفاده می شوند که هر کدام بر کیفیت صدای ساز تأثیر می گذارند.

۲. دسته‌بندی بر اساس روش تولید صدا

سازهای زهی: سازهای زهی که در آنها صدا با ارتعاش سیم ها تولید می شود، مهم ترین دسته سازهای ایرانی هستند. این سازها شامل:

• سنتور: سازی ذوزنقه ای شکل با سیم های فولادی که با مضراب نواخته می شود.
• تار: سازی کاسه دار با سیم های فولادی که با مضراب پلاستیکی نواخته می شود.
• کمانچه: سازی زهی و عمودی با چهار سیم که با آرشه نواخته می شود.
• سه تار: سازی شبیه به تار اما با سه سیم که بیشتر در موسیقی بلوچستان و هرمزگان رواج دارد.
• رباب: یکی از قدیمی ترین سازهای زهی ایران که در دوره های مختلف با نام های مختلفی شناخته می شد.

سازهای بادی: سازهای بادی که در آنها صدا با دمیدن هوا درون ساز تولید می شود، نمادی از ارتباط انسان با طبیعت و عرفان هستند. مهم ترین نمونه های آنها عبارتند از:

• نی: سازی بادی چوبی که در موسیقی عرفانی و محلی کاربرد فراوانی دارد.
• کرنا: سازی بادی فلزی با صدای بلند و نافذ که در مراسم رسمی و جشن ها استفاده می شود.
• سرنا: سازی بادی کوچک شبیه به کرنا که در مناطق مختلف ایران با نام های مختلفی شناخته می شود.
• نی انبان: سازی بادی معروف در مناطق جنوبی ایران که شامل دو نی همزمان است.
• بَلَبَن: سازی بادی محلی در برخی مناطق ایران که با پوست حیوان ساخته می شود.

سازهای کوبه ای: سازهای کوبه ای که در آنها صدا با ضربه زدن به سطح ساز تولید می شود، ریتم سازهای اصلی موسیقی ایرانی هستند:

• تنبول: سازی کوبه ای با بدنه چوبی و دو پوست که در مناطق مختلف با نام های مختلفی شناخته می شود.
• دایره و دف: سازهای کوبه ای دایره ای شکل که در موسیقی عرفانی و محلی کاربرد دارند.
• نقاره: سازی کوبه ای کوچک که بیشتر در موسیقی درباری و مراسم رسمی استفاده می شد.
• سنج: دو صفحه فلزی که با ضربه زدن به هم صدا تولید می کنند.
• طاس: سازی کوبه ای فلزی که بیشتر در مناطق جنوبی ایران رواج دارد.

سازهای معروف و اصیل ایرانی

سنتور: سنتور یکی از قدیمی ترین و محبوب ترین سازهای ایرانی است که بدنه ای ذوزنقه ای شکل دارد و با مضراب های چوبی نواخته می شود. تاریخچه این ساز به دوران باستان بازمی گردد و در آن زمان با نام "کنار" شناخته می شد. سنتور در دوره ساسانیان شکل امروزی خود را به دست آورد و در دوره صفویه و قاجار تکامل بیشتری یافت. این ساز با صدای ملایم و دلنشین خود، قادر است طیف وسیعی از احساسات را از شادی و پرانرژی تا غم و اندوه بیان کند. در موسیقی سنتی ایران، سنتور نقش مهمی در همراهی با خواننده و سایر سازها دارد و به دلیل داینامیک وسیع و قابلیت اجرای تزئینات پیچیده، سازی بسیار محبوب در میان نوازندگان حرفه ای است.

تار: تار یکی از سازهای زهی و کاسه دار است که در موسیقی کلاسیک و مقامی ایران کاربرد گسترده ای دارد. این ساز دارای دو یا سه سیم اصلی است و با مضراب پلاستیکی نواخته می شود. تار در دوره قاجار شکل امروزی خود را به دست آورد و توسط موسیقی دانان بزرگی مثل میرزا عبدالله و علینقی وزیری تکامل یافت. صدای گرم و عاطفی تار، آن را به سازی ایده آل برای بیان احساسات عمیق انسانی تبدیل کرده است. بدنه تار از چوب گلابی یا گردو ساخته می شود و صفحه ی زیر نوازش آن از پوست ماهی است. این ترکیب منحصر به فرد، صدای خاص و زیبایی به تار می بخشد که در هیچ ساز دیگری دیده نمی شود.

کمانچه: کمانچه یکی از قدیمی ترین سازهای زهی ایران است که در شکل امروزی خود از دوره صفویه آغاز شده است. این ساز با چهار سیم و آرشه نواخته می شود و صدایی عاطفی و دلنشین دارد. کمانچه در موسیقی مقامی و محلی ایران کاربرد فراوانی دارد و به غنای موسیقی ایرانی افزوده است. در برخی مناطق ایران، کمانچه با نام های محلی مختلفی شناخته می شود و هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند.

نی: نی یکی از قدیمی ترین سازهای بادی جهان است که در ایران ریشه های تاریخی عمیقی دارد. این ساز با دمیدن هوا در درون آن، صدایی عمیق و پر احساس تولید می کند. نی در موسیقی عرفانی و معنوی ایران جایگاه ویژه ای دارد و نماد ارتباط انسان با روح و عرفان است. در شعر و ادبیات فارسی، نی نماد جداشدگی و اشتیاق است و این مفهوم در موسیقی نیز بازتاب یافته است.

دف و دایره: دف و دایره سازهای کوبه ای دایره ای شکل هستند که در موسیقی محلی و عرفانی ایران کاربرد فراوانی دارند. این سازها با زدن دست بر پوست ساز یا زنگ های دور آن، صدا تولید می کنند. دف در موسیقی عرفانی و مقامی ایران نقش مهمی دارد و در آیین های ذکر و سما استفاده می شود. این ساز با ریتم های متنوع خود، فضای خاصی به اجراها می بخشد و توانایی همراهی با سایر سازها و خواننده را دارد.

سازهای محلی ایران

ایران به دلیل تنوع جغرافیایی و فرهنگی، دارای سازهای محلی متعددی است که هر کدام نماد فرهنگ و موسیقی آن منطقه هستند:

• ساز بندری: در مناطق جنوبی ایران و حاشیه خلیج فارس رواج دارد.

• ساز رودکی: در کردستان استفاده می‌شود.

• سوتز: ساز محلی استان مازندران

• دمام: ساز محلی استان گیلان

• کِرپ: ساز محلی در برخی مناطق ایران

• فیقو: ساز محلی در مناطق خاصی از ایران

این سازها به تنوع و غنای موسیقی ایرانی افزوده و میراث فرهنگی این سرزمین را حفظ می‌کنند.

تأثیر سازهای ایرانی بر موسیقی جهان

سازهای ایرانی نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان تأثیرگذار بوده‌اند. بسیاری از سازهای مدرن امروزی ریشه در سازهای ایرانی باستان دارند:

• گیتار: ریشه در سازهای زهی ایرانی مانند تار و بربط دارد.

• ویولن: شباهت‌هایی با کمانچه ایرانی دارد.

• فلوت: شباهت‌هایی با نی ایرانی دارد.

• پیانو: برخی اصول آن با سنتور ایرانی مشترک است.

همچنین، موسیقی‌دانان بزرگ جهان مانند موتسارت و بتهوون تحت تأثیر موسیقی و سازهای شرقی از جمله سازهای ایرانی بوده‌اند.

خلاصه کلام

سازهای ایرانی نه تنها ابزار موسیقایی‌اند، بلکه حاملان هویت، تاریخ و تجربهٔ اجتماعی‌اند. آشنایی با این سازها، آشنا شدن با جنبه پنهانِ فرهنگ ایران است. برای حفظ و ترویج این میراث نیاز به آموزش، پژوهش و توجه عمومی هست تا نسل‌های آینده هم بتوانند از صدای این سازها لذت ببرند و آن‌ها را زنده نگه دارند. 

اگر شما علاقه مند به تهیه و ارسال سریع و ارزان تمامی سازهای ایرانی به عزیزان خود در سراسر جهان هستید از قسمت  آلات موسیقی ایرانی فروشگاه دیارلند دیدن فرمایید.